ห้องสมุดดิจิทัล : ประสบการณ์และข้อพึงระวัง

นางเยาวลักษณ์ แสงสว่าง
ตำแหน่ง บรรณารักษ์

เนื้อหาโดยสรุป

การใช้ห้องสมุดมีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการเข้าใช้มากขึ้นจากเดิม โดยสังเกตจากพฤติกรรมนักศึกษาที่เข้ามาใช้ปัจจุบันไม่ได้มีแค่การอ่านหนังสือเพียงอย่างเดียว แต่มีการนำเครื่องคอมพิวเตอร์โน้ตบุ๊ก เข้ามาใช้ในห้องสมุด และมีการนำแท็บเล็ต หรือมือถือ เข้ามาใช้ในการค้นหาข้อมูลแทนการค้นจากหนังสือเพียงอย่างเดียว ดังนั้น ห้องสมุดจึงควรปรับเปลี่ยนรูปแบบการให้บริการที่เหมาะสมกับผู้ใช้งานปัจจุบัน

การให้บริการของห้องสมุดเพื่อให้เหมาะสมกับผู้ใช้นั้นต้องอาศัยปัจจัยหลายรูปแบบในการปรับปรุงห้องสมุด เช่น สถานที่พร้อมที่จะปรับปรุงให้เหมาะสมเพียงใดที่จะมีพื้นที่โล่ง ๆ ให้เด็กมานั่งจับกลุ่มในการอ่านหนังสือ หรือการนำระบบไอทีให้นักศึกษาใช้งานร่วมกับอุปกรณ์ได้อย่างเพียงพอ มีการให้บริการในการนำสื่อข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์มาใช้ และการพัฒนาเว็บห้องสมุดให้ทันสมัย สามารถเข้าถึงได้จากทุกที่ ดังนั้น ห้องสมุดแต่ละแห่งจะพัฒนาได้มากน้อยเพียงใด ขึ้นอยู่กับปัจจัยที่มีในการพัฒนา ทั้งในด้านพื้นที่การให้บริการ ด้านพื้นที่การทำงานเพื่อให้เกิดความสะดวกสบาย มีบุคลากรที่มีการพัฒนาการให้บริการตลอดเวลา ซึ่งห้องสมุดบางแห่งยังมีการนำโปรแกรมในการสร้าง e-Book เพื่อมาใช้จัดเก็บและให้บริการหนังสือหายากอีกด้วย

ในการพัฒนาห้องสมุดเพื่อให้เป็น Digital Library นั้น มหาวิทยาลัยต้องดูว่า
1. ห้องสมุดจะต้องมีนโยบายในการกำหนดการให้บริการที่แน่ชัด
2. ควรพิจาณาตามความต้องการของผู้ใช้บริการว่าสิ่งที่ตรงตามความต้องการเขาผู้ใช้คืออะไร
3. ควรพิจาณาการเปลี่ยนแปลงของเทคโนโลยีในปัจจุบัน เพื่อให้สอดคล้องกับการใช้งานและรองรับอุปกรณ์ปัจจุบัน
4. พิจาณาในด้านงบประมาณที่ใช้เพียงพอหรือไม่ เหมาะสมกับการพัฒนาในระดับใด

จากข้อมูลในการอบรมได้กล่าวถึงงานบริการของสำนักวิทยทรัพยากร และหอสมุดแห่งชาติ มากล่าวถึงการให้บริการหนังสือหาอยากมีกรรมวิธีใดที่จะจัดทำหนังสือเก่าให้สามารถใช้บริการได้ รวมถึงบัญชีใบลาน ให้สามารถบริการกับผู้ที่สนใจได้โดยไม่เสียหายกับใบลาน ซึ่งหอชาติจะใช้การควบคุมอุณภูมิห้องและการฆ่าเชื่อสำหรับหนังสือเก่า และนำมาสแกนเก็บให้บริการ เพื่อให้เข้าถึงผ่านออนไลน์ ดังเช่นหอสมุดแห่งชาติก็ได้นำบัญชีใบลานมาแสกนเพื่อการให้บริการที่เข้าถึงได้ออนไลน์และไม่ทำความเสียหายกับใบลาน ด้วยเช่นกัน รวมถึงการให้บริการผ่านออนไลน์ของภาพถ่าย เอกสารโบราณ หนังสือพิมพ์เก่า หนังสือหายาก ซึ่งการให้บริการออนไลน์นั้น เป็นการให้บริการที่พัฒนาระบบโดยสอดคล้องกับมาตรฐาน ซึ่งสามารถเข้าใช้บริการของทางหอสมุดแห่งชาติได้ที่ www.digital.nlt.go.th

ซึ่งเห็นได้ว่าห้องสมุดมีแนวโน้มในเรื่องของบทบาทสำคัญในการเรียนรู้และการวิจัยของสถาบันเพิ่มมากขึ้น แต่งบประมาณคงที่และมีแนวโน้มลดลง แต่ผู้ใช้มีการให้ความสำคัญกับแหล่งองค์ความรู้และแหล่งเรียนรู้ที่มีบรรยากาศที่เหมาะสม กับพฤติกรรมผู้ใช้ ซึ่งปัจจุบัน และยังนิยมใช้งานฐานข้อมูลออนไลน์มากขึ้นอีกด้วย เนื่องจากมีการเข้าถึงได้โดยง่าย แต่ก็มีความเสียงในการละเมิดทรัพย์สินทางปัญญา ซึ่งทำให้ผู้บริหารห้องสมุดต้องเผชิญสถานการณ์การตัดสินใจที่อาจเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมการบริการได้ รวมถึงการตัดสินใจในการบอกรับฐานข้อมูลออนไลน์ และการลงทุนทางเทคโนโลยีที่มีราคาสูงดังนั้นจึงควรมีการประเมินความคุ้มค่าในการใช้งานของข้อมูลจากสถิติที่ใช้งาน รวมถึงระดับความพึงพอใจของผู้ใช้มาใช้ในการประเมิน

การที่ปัจจุบันการให้บริการออนไลน์มีบทบาทสำคัญในห้องสมุดมากเพียงใด ความเสี่ยงทีห้องสมุดจะเจอก็มีมากเช่นกัน ในเรื่องกฎหมายและลิขสิทธิ์หากผู้ให้บริการของสมุดไม่ศึกษากระบวนทัศน์หลักของลิขสิทธิ์ ว่าการให้บริการในรูปแบบใดอาจทำให้ก่อเกิดการละเมิดลิขสิทธิ์ หรืออาจจะทำให้เกิดความผิดโดยไม่ทันรู้ตัวได้ ซึ่งลิขสิทธิ์มีสิทธิ์จากเจ้าของเท่านั้นในการ ดังนี้
(1) ทำซ้ำหรือดังแปลง
(2) เผยแพร่ต่อสารธารณชน
(3) ให้เช่าต้นฉบับหรือสำเนางานโปรแกรมคอมพิวเตอร์ โสตทัศนวัสดุ ภาพยนตร์ และสิ่งบันทึกเสียง
(4) ให้ประโยชน์อันเกิดจากสิทธิ์แก่ผู้อื่น
(5) อนุญาตให้ผู้อื่น ทำซ้ำ เผยแพร่ หรือ เช่าต้นฉบับ โดยเป็นไปตามกำหนดเงื่อนไขที่เจ้าของกำหนด

แต่มีข้อยกเว้นสำหรับห้อสมุดและการใช้งานในการเรียนการสอนที่ไม่ขัดต่อการแสวงหาประโยชน์จากงานอันมีลิขสิทธิ์ของเจ้าของลิขสิทธิ์ และไม่กระทบกระเทือนถึงสิทธิ์อันชอบธรรมด้วยกฎหมายของเจ้าของลิขสิทธิ์เกินสมควร ดังนี้
(1) ใช้ในการเรียนการสอน โดยนำบางส่วนบางตอนมาใช้ เช่น การทำสำเนาเพื่อใช้ในการสอน เตรียมการสอน หรือการวิจัยในการสอนผู้เรียน
(2) การทำสำเนาจำนวนมากเพื่อใช้ในห้องเรียน
การทำซ้ำเพื่อใช้ในห้องสมุดหรือแก่ห้องสมุดอื่นในกรณีที่สำรองกันสูญหายแต่ไม่ได้ให้บริการ

ประโยชน์ที่ได้รับ
สามารถนำความรู้ที่ได้ไปปรับปรุงการให้บริการเพื่อให้เกิดความถูกต้องและไม่ระเมิดลิขสิทธิ์ รวมถึงการถ่ายทอดในการให้บริการทรัพยากรในรูปแบบออนไลน์ การใช้งาน แนวทางการให้บริการที่เหมาะสมกับผู้เกี่ยวข้องต่อไปได้