โครงการประชุมสามัญ และประชุมวิชาการประจำปี 2558 ชมรมบรรณารักษ์สถาบันอุดมศึกษา เรื่อง ห้องสมุดดิจิทัล : ประสบการณ์และข้อพึงระวัง

นางสาววิริยา สมบูรณ์ผล
ตำแหน่ง บรรณารักษ์

เนื้อหาโดยสรุป

              การประชุมวิชาการประจำปี 2558 ภายใต้หัวข้อ ห้องสมุดดิจิทัล : ประสบการณ์และข้อพึงระวัง (Digital Library : Best Practice and Pit Fall) ประกอบด้วยการบรรยายเรื่อง แนวโน้มของห้องสมุดในยุค Digital Library, เรื่อง แนวทางการ Digitized Rare Book, เรื่อง ห้องสมุดดิจิทัล : ความคุ้มค่าในการลงทุนของมหาวิทยาลัย และ เรื่อง ห้องสมุดดิจิทัล กับ กฎหมายลิขสิทธิ์ มีดังนี้

เรื่อง แนวโน้มของห้องสมุดในยุค Digital Library

              โดย รศ.ดร.อมร เพชรสม ได้กล่าวว่า ถึงห้องสมุดอนาคตในอุดมคติ ซึ่งประกอบด้วย แหล่งจัดเก็บที่เป็นเลิศ บริการที่ดีเยี่ยมในการดำเนินงาน ความสะดวกสบายในสถานที่ปฏิบัติงาน และการพัฒนาที่ยั่งยืน บวกกับความท้าทายของการพัฒนาห้องสมุดในอนาคต ที่มีหลายปัจจัยเข้ามาเกี่ยวข้องไม่ว่าจะเป็นเรื่องของนโยบายมหาวิทยาลัย, ความต้องการของผู้ใช้บริการ, เทคโนโลยีที่มีการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา และข้อจำกัดของงบประมาณ รวมถึงกล่าวเกี่ยวกับทักษะในศตวรรษที่ 21 สำหรับอาจารย์และนักศึกษา ที่ควรจะมี คือ ทักษะในการเรียนรู้และนวัตกรรมใหม่ ทักษะในการทำงาน และความสามารถทางด้านเทคโนโลยีสารสนเทศ

เรื่อง แนวทางการ Digitized Rare Book

              โดย คุณดารารัตน์ จุฬาพันธ์ และคุณประสิทธิชัย เลิศรัตนเคหกาล ท่านแรกคุณดารารัตน์ จุฬาพันธ์ ได้กล่าวไว้ว่า การคัดเลือกหนังสือหายากมาทำ e-Book ของหอสมุดสาขา วังท่าพระ มหาวิทยาลัยศิลปากร มีกรอบการคัดเลือก ดังนี้ 1. ต้องเป็นหนังสือที่จัดพิมพ์ตั้งแต่ พ.ศ. 2500 ลงมา 2. เป็นหนังสือที่จัดพิมพ์จำนวนจำกัด 3. เป็นหนังสือที่เป็นหลักฐานด้านประวัติการพิมพ์ แสดงให้เห็นถึงคุณค่าทางวิวัฒนาการด้านการพิมพ์ของไทยตั้งแต่สมัยแรกเริ่ม 4. เป็นหนังสือที่พิมพ์แจกเป็นของชำร่วยในงานมงคลและหนังสืออนุสรณ์งานศพ 5. เป็นหนังสือที่มีเนื้อหาโดนเด่นหรือเป็นข้อมูลปฐมภูมิ และ 6. เป็นหนังสือที่มีประวัติการครอบครอง รวมถึงขั้นตอนการจัดทำ e-Book หนังสือหายาก ประกอบด้วย 1. การคัดเลือกหนังสือ 2. การแปลงเป็นไฟล์ดิจิทัล โดยการกำหนดขนาดของไฟล์และรูปแบบของไฟล์ 3. การออกแบบข้อมูล ซึ่งออกแบบตาม D.C Metadata 4. การเขียนโปรแกรม โดยใช้ PHP จัดการข้อมูลจากฐานข้อมูล 5. การบันทึกข้อมูล และ 6. การตรวจสอบและเผยแพร่ ส่วนท่านที่สอง คุณประสิทธิชัย เลิศรัตนเคหกาล ได้กล่าวถึง D-Library ซึ่งเป็นโครงการของห้องสมุดดิจิทัลของหอสมุดแห่งชาติ ในการจัดเก็บ การอนุรักษ์ การเผยแพร่เนื้อหาดิจิทัลทางมรดกภูมิปัญญา และมรดกทางวัฒนธรรมชองชาติ เพื่อให้ผู้ใช้สามารถเข้าถึงเนื้อหาดิจิทัลได้ง่าย สะดวก รวดเร็ว สามารถนำไปใช้ประโยชน์ได้ทันทีผ่านทางออนไลน์ ซึ่งประกอบไปด้วย หนังสือพิมพ์เก่า หนังสือหายาก ภาพถ่าย เอกสารโบราณ ฯลฯ โดยมีให้บริการผ่านเว็บไซต์ www.digital.nlt.go.th ในการพัฒนาระบบ D-Library รองรับการเชื่อมข้อมูลด้วยมาตรฐานสากล โดยใช้มาตรฐาน OAI-PMH สำหรับความร่วมมือในโครงการ National Library Asia Pacific (NL-AP) ซึ่งเป็นโครงการความร่วมมือการจัดทำและการให้บริการห้องสมุดดิจิทัลของหอสมุดแห่งชาติในกลุ่มประเทศอาเซียน (ASEAN Digital Library) โดยผู้ใช้สามารถสืบค้นข้อมูลผ่านหน้าจอเดียวในลักษณะ Single search ได้

เรื่อง ห้องสมุดดิจิทัล

              ความคุ้มค่าในการลงทุนของมหาวิทยาลัย โดย ดร.มลิวัลย์ ประดิษฐ์ธีระ ได้กล่าวว่าถึง ห้องสมุดดิจิทัลในวันนี้และอนาคต ซึ่งห้องสมุดในวันนี้ได้พัฒนามาเป็นห้องสมุด 4.0 อย่างเช่น มี Maker space คือเป็นห้องสมุดมีพื้นที่สำหรับผู้ใช้ในการร่วมสร้างนวัตกรรม หรือการพัฒนาในเรื่องอื่นๆ ที่เกี่ยวข้อง การให้ความสำคัญของ Big Data, บริการของ Cloud, การทำสื่อจำลอง เป็นต้น การที่จะทำให้ห้องสมุดกลายเป็น ห้องสมุด 4.0 ไม่เพียงแค่เครื่องมือที่นำมาใช้เท่านั้น แต่ยังมีในส่วนของเรื่องเนื้อหา เครื่องมืออัจฉริยะ รวมถึงพื้นที่ใช้ในการสร้างปฏิสัมพันธ์ของผู้ใช้บริการ ซึ่งผู้ปฏิบัติงานถือว่ามีส่วนสำคัญในการที่จะร่วมพัฒนาห้องสมุดให้เกิดการพัฒนาไปสู่ยุคห้องสมุด 4.0 ได้ด้วยการพัฒนาสมรรถนะของผู้ใช้บริการถือเป็นประเด็นที่สำคัญ และในส่วนของเรื่องการบริหารความคุ้มค่าและคุณค่า ซึ่งเป็นภาระสำคัญของผู้บริหารห้องสมุดมหาวิทยาลัย ซึ่งมีดังนี้

การบริหารความคุ้มค่า (Worthiness)

• ความคุ้มทุน
• ความพึงพอใจ
• ประสิทธิภาพ และประสิทธิผล

การบริหารคุณค่า (Value)

• ความต้องการของผู้ใช้และผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย ห้องสมุดควรมีการสอบถามความต้องการและประเมินความพึงพอใจของผู้ใช้อย่างสม่ำเสมอ โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับบริการใหม่ๆ และบริการที่มีการลงทุนสูง
• การเพิ่มมูลค่าให้กับบริการ เป้าหมายอยู่ที่ผู้ใช้ คำตอบของความคุ้มจึงอยู่ที่ “ผู้ใช้”
• การสร้างภาพลักษณ์ ห้องสมุดควรให้ความใส่ใจต่อสังคมและสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน

แนวทางที่ใช้ในการประเมินความคุ้มค่า ในการวิเคราะห์ความคุ้มค่าในการพัฒนาห้องสมุดดิจิทัล มีดังนี้

• มูลค่าการลงทุน เช่น ค่าบอกรับฐานข้อมูลออนไลน์ ราคาระบบ/ซอฟต์แวร์
• จำนวน/ปริมาณ เช่น หนังสือเล่มกับหนังสืออิเล็กทรอนิกส์ จำนวน และโอกาสในการเข้าถึง (ตัวอย่าง สถิติการเข้าใช้ห้องสมุด สัดส่วนการใช้ห้องสมุดเปรียบเทียบกับจำนวนนักศึกษาหรือสมาชิกทั้งหมด หรือ สัดส่วนการเข้าใช้ห้องสมุดเปรียบเทียบกับจำนวนนักศึกษาตามคณะ/ชั้นปี)
• สถิติการใช้ เช่น การเข้าใช้เว็บไซต์ การเข้าถึงและดาวน์โหลดเอกสารจากฐานข้อมูล หรือบริการอิเล็กทรอนิกส์ประเภทต่างๆ (ตัวอย่าง สถิติการใช้ฐานข้อมูลออนไลน์ แจกแจงตามประเภทฐานข้อมูล หรือ สัดส่วนการใช้กับจำนวนผู้ใช้เฉพาะกลุ่ม ต้นทุนต่อหน่วยการใช้กับจำนวนผู้ใช้เฉพาะกลุ่ม เปรียบเทียบกับค่าใช้จ่ายในการบอกรับ)
• ระดับความพึงพอใจของผู้ใช้บริการ (ประเมินประสิทธิภาพ)
• ประเมินผลลัพธ์เชิงคุณภาพ (ประเมินประสิทธิผล) เช่น จำนวนผลงานวิจัย, จำนวนบทความวิจัย/วิชาการที่เผยแพร่ในระดับสากล, รวมถึงการที่คณาจารย์/นักวิจัยของสถาบันได้รับรางวัล (ตัวอย่าง จำนวนผลงานวิจัยที่เผยแพร่ในระดับชาติและนานาชาติ สัดส่วนจำนวนผลงานวิจัยเปรียบเทียบกับค่าใช้จ่ายในการบอกรับฐานข้อมูล หรือ วิเคราะห์ผลงานวิจัยตามกลุ่มสาขาวิชา เปรียบเทียบกับค่าใช้จ่ายในการบอกรับฐานข้อมูลแต่ละกลุ่มสาขาวิชา)
• การวิเคราะห์ต้นทุนบริการและการดำเนินงาน เช่น การคำนวณต้นทุนต่อหน่วยในการให้บริการ, ต้นทุนต่อหน่วยในการจัดการทรัพยากรสานสนเทศ

เรื่อง ห้องสมุดดิจิทัล กับ กฎหมายลิขสิทธิ์

              โดย ดร.ทรงพันธ์ เจิมประยงค์ ได้กล่าวถึง กระบวนทัศน์หลักของลิขสิทธิ์ เปรียบเสมือนดุลยภาพของผู้มีส่วนได้เสีย ซึ่ง ลิขสิทธิ์ หมายถึง สิทธิแต่ผู้เดียวที่จะทำการใดๆ เกี่ยวกับงานที่ผู้สร้างสรรค์ได้ทำขึ้น ส่วนงานอันมีลิขสิทธิ์ หมายถึง งานสร้างสรรค์ประเภทวรรณกรรม นาฏกรรม ศิลปกรรม ดนตรีกรรม โสตทัศนวัสดุ ภาพยนตร์ สิ่งบันทึกเสียง งานแพร่เสียงแพร่ภาพ หรืองานอื่นใดในแผนวรรณคดี แผนกวิทยาศาสตร์ หรือแผนกศิลปะ ของผู้สร้างสรรค์ไม่ว่างานดังกล่าวจะแสดงออกโดยวิธีหรือรูปแบบอย่างใด ตามมาตรา 15

การใช้งานโดยชอบธรรม มีวิธีการพิจารณา 4 ขั้น ดังนี้

1. วัตถุประสงค์และลักษณะของการใช้งานลิขสิทธิ์

• ไม่เป็นไปเพื่อหากำไร
• ไม่มีเจตนาทุจริต
• ก่อประโยชน์แก่สังคม

2. ลักษณะของงานอันมีลิขสิทธิ์

• ระดับความคิดสร้างสรรค์
• โฆษณา/ตีพิมพ์แล้วหรือไม่

3. ปริมาณและเนื้อหาที่เป็นสาระสำคัญที่ถูกนำไปใช้เมื่อเทียบกับเนื้อหาทั้งหมด
4. ผลกระทบต่อตลาดหรือมูลค่าของงานอันมีลิขสิทธิ์

ข้อยกเว้นสำหรับห้องสมุด

              การทำซ้ำโดยบรรณารักษ์ของห้องสมุดซึ่งงานอันมีลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัตินี้มิให้ถือว่าเป็นการละเมิดลิขสิทธิ์หากการทำซ้ำนั้นมิได้มีวัตถุประสงค์เพื่อหากำไร และได้ปฏิบัติตามมาตรา 32 วรรคหนึ่ง ในกรณีดังต่อไปนี้
              1. การทำซ้ำเพื่อใช้ในห้องสมุดหรือให้แก่ห้องสมุดอื่น
              2. การทำซ้ำงานบางตอนตามสมควรให้แก่บุคคลอื่นเพื่อประโยชน์ในการวิจัยหรือการศึกษา

ประโยชน์ที่ได้รับ

              ได้รับทราบถึงสถานการณ์ปัจจุบันของห้องสมุดดิจิทัล และได้รับความรู้ถึงแนวปฏิบัติและข้อพึงระวังสำหรับห้องสมุดดิจิทัลที่เกิดขึ้นในปัจจุบัน รวมถึงได้รับฟังการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ประสบการณ์และความเชี่ยวชาญในการพัฒนาบริการและสารสนเทศของห้องสมุดจากผู้มีประสบการณ์จริง เพื่อให้เกิดการระดมความคิดสำหรับการพัฒนาห้องสมุดดิจิทัลในอนาคต รวมทั้งยังสามารถช่วยสร้างเครือข่ายความร่วมมือระหว่างห้องสมุดสถาบันอุดมศึกษาและห้องสมุดอื่นๆ ได้